Wojwodina – (nie)bałkański kocioł

Niedawno tłumaczyłem, dlaczego mieszkańcy Wojwodiny nie uważają siebie za przedstawicieli Bałkanów. Teraz przyszła pora na to, by powiedzieć, czym właściwie ta Wojwodina jest. Mówiąc w skrócie, to północna część Serbii, w której co prawda obecnie Serbowie stanowią większość, jednak:
Po pierwsze, nie zawsze tak było.
Po drugie, nadal mieszkają tutaj przedstawiciele wielu innych narodowości (słyszałem już różne wersje, ale wszyscy zgadzają się, że „u siebie” jest tu około 25 narodów, trutni z Erasmusa nie licząc).
Po trzecie, za oficjalne uznaje się sześć języków (serbski, węgierski, chorwacki, rumuński, słowacki i rusiński).

Po wprowadzeniu w 1974 roku nowej jugosłowiańskiej konstytucji, Wojwodina miała prawa zbliżone do republik federacyjnych. Straciła je podczas rządów Miloševicia w 1990 roku, ale odzyskała 12 lat później. Prowincja posiada własny parlament oraz rząd, które działały również w czasach ograniczonej autonomii. Jest to również najbogatszy region Serbii, z wydajnym rolnictwem i przemysłem. W przeciwieństwie do górzystej Serbii, Wojwodina jest, nie licząc małego pasma Fruškiej Gory, płaska jak coś bardzo płaskiego. Jadąc z Suboticy do Belgradu można umrzeć z nudów, patrząc przez 5 godzin na wojwodińskie pola kukurydzy.

W powodu wymienionych różnic mieszkańcy tego okręgu administracyjnego czują się kimś innym (by nie powiedzieć „lepszym”), niż mieszkańcy Serbii Centralnej. Co jakiś czas pojawiają się postulaty zwiększenia autonomii, a nawet uzyskania niepodległości, ale na razie nic nie zapowiada tak drastycznych rozwiązań.

Wojwodina przez wiele lat leżała w długim pasie ziem leżących na pograniczu dwóch ówczesnych mocarstw – Austrii Habsburgów oraz Imperium Osmańskiego. Jako że stosunki austriacko-tureckie dalekie były od dobrosąsiedzkich, to tereny od Klużu do Rijeki należały do najmniej spokojnych w całej Europie . Władcy obu imperiów, chcąc zapewnić sobie militarną przewagę, ulgami podatkowymi oraz innymi swobodami zachęcali do zasiedlania terenów po obu stronach granicy. W zamian oczekiwali walki w obronie swojej władzy przed wojskami przeciwnika. Po austriackiej stronie powstała jednostka terytorialna zwana Wojskowym Pograniczem, gdzie żołnierze stanowili podstawę społeczności. Turcy stosowali podobne rozwiązania. Dużą grupę wśród tych, którzy podejmowali służbę w takich warunkach, stanowili Serbowie. Dzięki temu mogli między innymi bez problemu wyznawać prawosławie w zwykle nieprzyjaznych temu krajach, kultywować swoje tradycje, no i przy okazji trochę mniej męczyć się z poborcami podatkowymi¹.

Między innymi dzięki Janowi III Sobieskiemu teren obecnej Wojwodiny włączono do Imperium Habsburgów na przełomie XVII i XVIII wieku. Było to efektem dwóch traktatów – w Karłowicach² (1699) i Pożarewacu (1718). W wyniku tego ostatniego Austria osiągnęła powierzchnię, jakiej nie miała ani wcześniej, ani później.

Nazwę „Wojwodina” świat usłyszał po raz pierwszy w 1848 roku. Polakom, uczonym w szkołach o dzielnych powstańcach węgierskich wspieranych m.in. przez generała Bema, może wydać się to dziwnym, ale Węgrzy nie są generalnie narodem przyjemniaczków³. Madziarska szlachta, samemu walcząc o niezależność od Wiednia, zdecydowanie odrzucała wszelkie pretensje rumuńskich czy słowiańskich parobasów do decydowania o sobie. W odpowiedzi na to Serbowie powołali do życia Serbską Wojwodinę, która, po pewnym zamieszaniu na początku, wspierała Austriaków w tłumieniu węgierskiego powstania.

Rok później, po zwycięstwie nad powstańcami, rozrosła się terytorialnie i przekształcona została w Wojwodinę Serbów i Banat Temeszwaru⁴. W ten sposób wypełnił się nadany jeszcze w 1691 roku przywilej cesarski, który nadawał Serbom prawo do autonomii terytorialnej. Chociaż w tej istniejącej tylko przez 11 lat prowincji największą grupą narodowościową byli Rumuni, za języki urzędowe uznano jednak tylko niemiecki i ilyryjski (późniejszy serbsko-chorwacki).

W 1860 roku Wojwodinę i Banat wcielono w większości do Węgier⁵. Zyskało to na znaczeniu siedem lat później, kiedy Monarchię Habsburgów podzielono na Przed- i Zalitawię, czyli Austrię i Węgry. O ile w tej pierwszej mniejszości narodowe cieszyły się całkiem sporymi wolnościami, o tyle Węgrzy rozpoczęli politykę zdecydowane wynaradawiania mniejszości – Serbów, Słowaków czy Rumunów. W odpowiedzi na akcję madziaryzacyjną działalność rozpoczął Svetozar Miletić. Pomniki tego budziciela południowosłowiańskiej tożsamości narodowej na terenie Królestwa Węgier można zobaczyć w całej Wojwodinie, w tym i w Nowym Sadzie.

W czasie rządów Habsburgów na teren Wojwodiny trafiają przedstawiciele chyba wszystkich narodów dualnej monarchii. Sprzyja temu również fakt, że Imperium Osmańskie nie jest takim zagrożeniem, jak w przeszłości. Dlatego też na wcześniej dość luźno zaludnione tereny napływają rzesze Niemców, Węgrów, Słowaków czy Rusinów. W 1748 roku osiedle leżące po drugiej stronie Dunaju, niż austriacka twierdza Petrovaradin, dostaje od cesarzowej Marii Teresy tytuł Wolnego Miasta Królewskiego, a przy tym nazwę – „Nowe Miejsce”, czyli po serbsku „Nowy Sad”.

Różnorodność etniczna wpływa również na religijną. Mamy tutaj katolików rzymskich (np. Węgrzy czy Chorwaci) i greckich (Rusini), prawosławnych (Serbowie, Rumuni), żydów, a także ewangelików (Słowacy⁶). Wszyscy oni w miarę zgodnie pracują na to, by w drugiej połowie XIX wieku Wojwodina stała się najbardziej produktywną rolniczo częścią Austro-Węgier. Jest to również okres rozbudowy wielu pięknych miast. Z powodu rozwoju głównie na przełomie XIX i XX wieku rzuca się tutaj w oczy przede wszystkim historyzm, secesja (w moim ulubionym, węgierskim wydaniu) i modernizm.

CK Monarchia upada w wyniku I wojny światowej i 1 grudnia 1918 roku Wojwodinę włączona zostje do Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Mimo wypędzenia w 1945 roku Niemców, zachowuje swój wielonarodowy charakter. W czasie wojen w latach 90-tych akurat tutaj panuje względny spokój – kiedy gdzieś mieszkają dwa narody, to mogą ze sobą walczyć, kiedy gdzieś jest narodów trzydzieści, to walka nikomu się nie opłaca.

Ludzie z całej byłej Jugosławii mają bardzo pozytywny obraz mieszkańców Wojwodiny. Zawsze, kiedy mówię, że mieszkam w Nowym Sadzie, kierowcy przedstawiają całą litanię pochwał – że ludzie najmilsi, że miasto najczystsze i najbardziej europejskie. Stereotypowy mieszkaniec tej prowincji jest prostoduszny, ugodowy, mówi dość wolno i całymi dniami uprawia kukurydzę. Cały ja!

¹To właśnie w czasach osmańskich swoje źródło ma przewaga Serbów w północnej Bośni, tuż przy granicy z Chorwacją. To między innymi dlatego mapa Republiki Serbskiej wygląda tak dziwnie.Wróć..
²Wrocławskich studentów politologii może to rozczarować, ale nie chodzi o okolice Koszarowej, a leżące tuż koło Nowego Sadu miasteczko, które po serbsku nazywa się Sremski Karlovci. Całkiem urokliwe, swoją drogą. Wróć.
³Naprawdę, mamy z czego być dumni. Poza nami Bratankowie nie lubią chyba nikogo innego na świecie.Wróć.
⁴Temeszwar to węgierska nazwa rumuńskiej Timiszoary. Warto zauważyć, że obie nazwy („Wojwodina” i „Banat”) pochodzą od tytułów dowódców wojskowych. Ci, którym „Wojwodina” kojarzyła się z „województwem”, mieli rację.Wróć.
⁵Reszta przyłączona została do innej części składowej monarchii Habsburgów – Królestwa Slawonii, które wkrótce włączono do Królestwa Chorwacji. To ostatnie podpisało zaś pakt z Królestwem Węgier i stało się autonomiczną częścią tego ostatniego. Habsburgowie mieli talent do komplikowania spraw.Wróć.
⁶Tak, większość mieszkańców Słowacji to katolicy. Ci wojwodińscy pochodzą jednak głównie z protestanckich części tego kraju. Chociaż zdarzają się różne ciekawe sytuacje. W Selenczy po jednej stronie drogi mieszkają katolicy, po drugiej ewangelicy. Ulica ma zaś, kompromisowo, nazwę świecką – marszałka Tity.Wróć.