Rozmowa z Grzegorzem Braunem, reżyserem i publicystą, autorem filmów dokumentalnych, m.in. o historii XX wieku: „Plusy dodatnie, plusy ujemne”, „Towarzysz generał”, „Eugenika – w imię postępu”, „Transformacja – od Lenina do Putina”.
Co możemy zrobić, żeby wrócić do normy, czyli do normalnego, zdrowego Polaka, który jest kreatywny, uśmiechnięty, uczciwy, pracowity; kiedy trzeba, da komuś w mordę, a kiedy trzeba, umie się zabawić.
Niezłe wyliczenie, bo taka bywała natura Polaka i takie są też polskie tradycje. Może tylko uściślijmy, że zwykłe mordobicie było jednak raczej domeną plebsu – naród polityczny dopracował się bardziej skonwencjonalizowanych form rozstrzygania konfliktów. I mam tu na myśli nie tylko słynną polską sztukę cięcia szablą – której placu nie dotrzymaliby zdaniem znawców nawet japońscy samuraje z ich katanami – ale i zapamiętałe procesowanie się. Bo to, co się dziś wytyka sarmatom jako rzekome nałogowe pieniactwo, to był wszak efekt uboczny nieprzeciętnej kompetencji prawnej, wyniesionej przez polską szlachtę z tych tak później zapamiętale oczernianych kolegiów jezuickich.
Ale jak rozumiem, pan akcent stawia na cnotę gospodarności – istotnie, słabo dziś kojarzoną z polskością. A przecież np. Jan Chryzostom Pasek łącznie parę lat bywał na wojnach i temu poświęcił kawał swoich pamiętników, ale przez resztę wcale nie krótkiego życia spławiał zboże do Gdańska. Był bowiem przede wszystkim zapobiegliwym gospodarzem, jak większość panów braci, którzy – nie powiem, że od święta, ale w wypadkach awaryjnych – bywali żołnierzami, a przez całe życie na ogół dobrymi przedsiębiorcami rolno-spożywczymi. Te hałdy zboża i te westernowe hordy bydła, bez których przez stulecia znaczna część Europy Zachodniej nie miałaby co do garnka włożyć – ktoś to wszystko musiał przecież nie tylko wyprodukować, ale także przetransportować i korzystnie sprzedać.
Rzadko się o tym wspomina. Główna narracja dotycząca naszej przeszłości mówi o warcholstwie i nieudacznictwie.
Przecież wiadomo, że są ludzie i ludziska, ale nie dzięki bezmyślnej mniejszości zbudowano silną Polskę. Korona Polska i cała Rzeczpospolita stała własną potęgą gospodarczą, a nie koniunkturą nakręcaną odgórnie przez jakiś centralny rząd Księstwa Warszawskiego, który dyktowałby normy i wytyczał kierunki rozwoju. Stała właśnie na ekonomicznej autonomii tych niezliczonych panów Pasków, a nie na dotacjach i dyrektywach z zagranicznych centrów.
Tradycyjnie, historycznie Polska była potęgą ufundowaną na wolności osobistej i własności prywatnej, bo wtedy świat jeszcze nie stał na głowie. A nie byłoby tu ani jednego, ani drugiego, gdyby nie cywilizacyjny porządek zaprowadzony przez ten wielki, cudowny generator cywilizacji, jakim jest Kościół katolicki. Jeśli ten generator osłabimy, przytłumimy albo – nie daj Boże – odłączymy, to wtedy cały system pada. Bez tradycji katolickiej upada bowiem cała logika cywilizacji łacińskiej – z jej kulturą prawną, filozoficzną, artystyczną, obyczajową. Pada porządek indywidualnej wolności i społecznej odpowiedzialności, poszanowania własności prywatnej i zachowania bezpieczeństwa publicznego – porządek, który Kościół katolicki postuluje i jako jedyny jest zdolny od władzy państwowej i narodu wyegzekwować. Jeśli to odłączymy, rodzi się antycywilizacja. I z tym właśnie mamy do czynienia dzisiaj.
A przecież mówi się, że kraje, które kurczowo trzymały się katolicyzmu, podupadały, a protestancka część świata rozkwitła w najlepsze, czego owoce zbiera do dziś.
To jest oczywiście znana klisza propagandowa, klasyka protestanckiego czarnego antykatolickiego PR. Proszę się zastanowić, skąd wzięliśmy np. podstawowe słownictwo finansowe: inflacja, deflacja, bank, banknot, awizo, inkaso czy manko? Przecież to wszystko albo wprost z łaciny, albo z języków romańskich – i tam tkwią korzenie zdrowej nowoczesnej gospodarki. Przecież nie musi się ona opierać na kartelowych zmowach międzynarodowych lichwiarzy ani na neokolonialnym wyzysku korporacyjnym. Zamiast powtarzać za Maxem Weberem antykatolickie stereotypy, czas najwyższy wprowadzić do inteligenckiego kanonu elementarną wiedzę np. o poźnoscholastycznej szkole ekonomicznej z Salamanki. Tam to łebscy braciszkowie od świętych Franciszka, Dominika i Ignacego Loyoli tworzyli istotne zręby cywilizacji, do których warto sięgać.
Warto też zauważać, jakie są koszta ludzkie wzrostu i ekspansji, jeśli nie obowiązuje przy tym katolicki zakaz dzielenia na ludzi i podludzi. To widzimy bardzo wyraźnie w historii obu Ameryk: gdzie są pierwotni mieszkańcy kontynentu północnoamerykańskiego i gdzie są oni dzisiaj w Ameryce Południowej? Fakty są takie, że w Ameryce Północnej nie było i nie ma Kreoli w elicie rzeczywistej władzy. Biali judaizujący protestanci, którzy zdominowali kontynent północnoamerykański, nie brali pod uwagę dzielenia się jakimikolwiek wartościami czy dobrami z tubylcami, których tam zastali. To jest różnica. Tam, gdzie rozplenił się protestancki zabobon predestynacji, tam prędzej czy później daje się we znaki błąd antropologiczny polegający na deprecjacji obcoplemieńców jako „gojów” alias „Untermenschen”. A to jest przecież organicznie obce polskiej cywilizacji, która rozwijała się dzięki swojej atrakcyjności, a nie podbojom; cywilizacji otwartej, nie wykluczającej.
Nasz katolicyzm często porównywany jest do południowoamerykańskiego. Z jednej strony twarde zasady, z drugiej – radość życia i ogromna przekora. Skąd to się wzięło?
To jedna z pierwszych lekcji dziejowych, jakie pobrała Polska. Lekcja św. Stanisława, biskupa, i króla Bolesława zwanego Śmiałym albo Szczodrym, zależnie od przekazu. Otóż ta krwawa konfrontacja, fakt, że nasz król zarąbał naszego biskupa, ale zaraz potem sam stracił wszystko, wytyczyła granice uroszczeń władzy świeckiej względem duchownej i odwrotnie. Tej lekcji zawdzięczamy bardzo szczęśliwe później ułożenie się modus vivendi między tymi dwiema władzami w polskiej historii.
Na krwi św. Stanisława wyrósł wzajemny respekt tych władz, szacunek, jakim Polacy otaczali Kościół, ale z tym bardzo pragmatycznie szedł w parze swobodny, choć nieposuwający się do bezceremonialności, stosunek Polaków do hierarchii katolickiej. Jedno z drugim bardzo długo w dziejach Polski się nie kłóciło. Można rzec, że była to twarda lekcja poglądowa na temat oddawania cesarzowi tego, co cesarskie, a Bogu tego, co boskie. A to rozróżnienie dokonane przez samego Zbawiciela jest przecież bezcenne, bo fundamentalne dla cywilizacji łacińskiej. Żadna inna cywilizacja tego rozróżnienia nie zna – nie zna więc personalizmu, czyli odpowiedzialnego indywidualizmu.
Co więc bezpośrednio wynikło z tego dla państwa?
Bardzo wiele. Wytworzyło się miejsce dla indywidualności ludzkich, ponieważ nie popadliśmy w katastrofę cywilizacyjną zamordyzmu, jakim jest jedynowładztwo. Nie byliśmy później zdani na łaskę i niełaskę cara, który jest zwierzchnikiem Cerkwi (a do tego aspirował najwyraźniej Bolesław), ani na humory protestanckiego króla, który czyni się głową Kościoła. Między innymi dzięki temu też, jak mniemam, nie pojawił się u nas odpowiednik purytańskich dyktatorów w rodzaju Jana Żiżki czy Oliwera Cromwella.
Jeśli uznamy, że Bolesław Szczodry przykręcił śrubę Kościołowi, ustawiając jego relacje wobec obywateli, to kto przykręcił ją władzy, którą też traktujemy w Polsce z przymrużeniem oka?
Ano właśnie. By to wyjaśnić, musimy się cofnąć aż do początków Korony Polskiej. To jest lekcja św. Wojciecha i Bolesława Chrobrego. Jak wiadomo, na krwi św. Wojciecha król funduje arcybiskupstwo gnieźnieńskie i parę biskupstw na rubieżach swojej domeny. Po co to robi? Zaznacza swoje terytorium, obsikuje teren, moglibyśmy powiedzieć. Ale tak właśnie działa Opatrzność – przez bardzo ludzkich ludzi.
Chrobry był pomazańcem bożym?
Oczywiście, choć jednocześnie król Bolesław był bardzo trudnym człowiekiem – „chrobry” znaczy przecież „twardziel”, „tough guy”.
Dobitnie odczuła to jedna z jego zdobycznych narzeczonych…
Chyba nie tylko jedna. I w Kijowie, i w Pradze mocno się dał we znaki. Gwałcenie księżniczek, wyłupywanie oczu oraz gnębienie poddanych wyzyskiem fiskalnym – to zostawiło fatalne wrażenie w kraju i za granicą. Król Bolesław Chrobry bardzo wiele zainwestował w projekt polityczny z cesarzem Ottonem, papieżem Sylwestrem i wszystko wskazuje na to, że lekko przeinwestował. Że czerwony chodnik dla cesarza Ottona kosztował za dużo wysiłku i łez ludzkich.
Mocno się starał, żeby dobić do europejskich standardów.
Różnica jest taka, że jeśli Bolesław fundował biskupstwa czy wykupił ciało św. Wojciecha, to złoto nie pochodziło z żadnych dotacji z ówczesnej Brukseli, tylko musiało być wygenerowane tutaj z ciężkiej pracy miejscowego ludu. Oznaczało to taki ucisk fiskalny, taki zamordyzm, egzekwowany notabene za pomocą słynnej drużyny bolesławowej, która w charakterze swoich działań niewiele się pewnie różniła od późniejszej o 500 lat opryczniny Iwana Groźnego. To był moment inicjujący powstanie państwa polskiego, więc niektórzy historycy dopatrują się udziału wikingów w drużynie bolesławowej. Wcale się temu nie dziwię, bo to przecież byli zawodowcy, zabijacy. Jeśli więc pierwsi Piastowie poważnie myśleli o państwie, być może wynajęli zawodowców. Najlepszych. Wzięli to, co było wtedy na rynku przemocy. Musiało to być bardzo dotkliwe dla poddanych i nie należy się dziwić, że rezultaty były podobne.
Chyba jednak nie do końca. Po Iwanie Groźnym lud miast i wsi rozpaczał, że nie ma już nad plecami bata, u nas raczej się z tego powodu ucieszono.
Tak, ale po śmierci króla Bolesława też nastaje wielka smuta w Polsce. Państwo rozsypuje się i znika. Z jednej strony jest jakiś półanonimowy Bolesław, z drugiej – niewiele bardziej znany dziś Mieczysław. Obaj wykreśleni właściwie z kart historii. Do dzisiaj historycy mają też różne teorie na temat reakcji pogańskiej, ale była ona faktem i pokazywała, jaką niechęcią darzyli poddani Chrobrego. Taki był rezultat. Warto o tym dzisiaj mówić, ponieważ Chrobry to jest jedna z figur, do których się chętnie odwołują polscy patrioci. Zwłaszcza polscy narodowcy tęsknią za powrotem króla Bolesława.
Naprawdę Chrobry był aż tak paskudny?
Wszystko mu dobrze szło, co wzbudzało podziw i przerażenie państw ościennych, a nawet bezsilną wściekłość na dworze cesarskim. Bolesław w kraju i poza nim wzbudzał taką nienawiść, że wszyscy po jego śmierci chcieli jak najszybciej rozmontować dopiero co stworzony suwerenny system.
Sytuacji nie potrafił uratować nawet jego syn Mieczysław II, który był notabene jednym z najlepiej wyedukowanych władców ówczesnego świata. To był najpewniej kulturalny i obyty człowiek, a i tak nie pomogło. Nie dał rady.
